حاج قاسم و امنیت ملی ایران بررسی ایده دفاع پیش دستانه از نگاه حاج قاسم

حاج قاسم'>قاسم و امنیت ملی ایران

بررسی ایده دفاع پیش دستانه از نگاه حاج قاسم

سید هادی زرقانی. دانشیار جغرافیای سیاسی. دانشگاه فردوسی مشهد

دو ماهنامه آمریکا شناسی،سال چهارم،شماره 17، دی 1401

در نظام بین الملل، حکومت ها برای تضمین منافع و امنیت ملی خود سیاست ها و راهبردهایی را در ابعاد اقتصادی،سیاسی، نظامی و...طراحی و اجرا می نمایند.علیرغم اینکه بعد از دوران جنگ سرد و در فضای جهانی شدن ها، اقتصاد و مناسبات ژئواکونومیک به اولویت اول بسیاری از کشورها تبدیل شد(1)، اما تحولات ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک جهان در دهه گذشته بار دیگر اهمیت حوزه دفاع و امنیت را برای حکومت ها برجسته نمود. جهانی شدن تروریسم در طی دو دهه گذشته،تهدید های نظامی آمریکا علیه کره شمالی، تهدید چین علیه تمامیت ارضی تایوان،حمله روسیه به اوکراین؛ همگی حاوی این هشدار برای حکومت های مختلف بود که از فضای خلسه آور صلح و آرامش جهانی و غلبه ژئواکونومیک بر ژئوپلیتیک، فاصله گرفته و بار دیگر حوزه دفاع و امنیت را مورد توجه جدی قرار دهند. بدیهی است؛ این گفته به معنای نادیده گرفتن اقتصاد به عنوان موتور محرکه توسعه کشورها نیست،چنانکه حتی قدرت نظامی و دفاعی کشورها، اساسا وابسته به وجود یک اقتصاد پویا و امکان تامین منابع عظیم مالی برای بخش دفاع و نظامی آن کشورها است(2).

سیاست ها، دکترین ها و راهبردهای دفاعی و نظامی کشورها تابعی از میزان قدرت ملی و وزن ژئوپلیتیکی آنها است(3). بر این اساس، کشورهایی که در راس نظام ژئوپلیتیک جهانی قرار دارند دارای مقدورات فراوان و محذورات اندک هستند و بر عکس کشورهای با میزان قدرت کمتر در رده های میانی و پائینی نظام ژئوپلیتیک جهانی قرار دارند و به طور طبیعی دارای محدودیت ها و محذورات فراوان و مقدورات بسیار کمی هستند(4). در این چارچوب، کشورهای قدرتمند تلاش می کنند با طرح راهبردهای نظامی و دفاعی، به قطعی ترین وجه ممکن، منافع و امنیت ملی خود را تامین نمایند.دکترین یا به عبارتی راهبرد«دفاع پیش دستانه[1]» از جمله طرح های دفاعی قدرت های بزرگ است که در جهت تامین منافع و امنیت ملی آن را طراحی و اجرا می نمایند.

«دفاع یا جنگ[2] پیش‌دستانه» پاسخ مسلحانه به یک حمله قریب الوقوع، و
نیز هنگامی است که حمله ای اتفاق افتاده و دولت قربانی دریافته که حملات بیشتری در حال طراحی است(5). مفهوم «پیش دستانه» یكی از مفاهیم نسبتاً جدیدی است كه در حوزه «دفاع مشروع» مطرح می‌شود(6).دفاع مشروع، در اکثر نظامهای حقوقی رایج در دنیا و نیز حقوق داخلی کشورها از جمله عوامل رافع مسئولیت است که بر اساس شرایط تعیین شده، وارد آورنده زیان را از جبران خسارت معاف می سازد(7). در دفاع پیش دستانه مستندات و دلائل قوی و روشنی برای تهاجم به مواضع نظامی کشور مقابل وجود دارد و فوری و قطعی‌بودن اصل تهدید، نکته محوری است.از اینرو کشور مهاجم با فرض حمله فوری و اجتناب‌ناپذیر دشمن و فرصت اندکی برای جلوگیری از آغاز آن، اقدام به حمله نظامی می کند و غالبا به شرطی که مستندات و دلائل برای مجامع بین المللی قانع کننده باشد این نوع حملات پیش‌دستانه از نظر حقوق بین‌الملل قابل بررسی است،اما در صورت فقدان شواهد متقاعد كننده مبنی بر حملات آتی، توسل به نیروی مسلحانه تحت لوای دفاع از خود، غیرقانونی و غیرمشروع خواهد بود.دفاع مشروع پیش دستانه بعد از حملات 11 سپتامبر در دکترین کشورهای غربی جایگاه خاصی پیدا کرد و این کشورها با توجه به توان نظامی و مالی خود در پی قابل قبول جلوه دادن این دکترین هستند(8). در آن ایام، ایالات متحده آمریکا به بهانه مقتضیات زمان، با توسعه مفهوم سنتی دفاع مشروع قرائتی خودساخته از دفاع مشروع پیشدستانه ارائه نمود(9). در حالیکه پشت پرده این لفاظی،حقیقتا ً پیشبرد سیاست تهاجم پیشگیرانه(و نه پیش دستانه) بود. بوش به جای اعتراف به توسل به تهاجم پیشگیرانه، سیاست خود را دفاع بازدارنده می نامید که یک فریب بود(10)

این متن، نگرشی حقوقی به موضوع دفاع پیش دستانه ندارد، بلکه یک تحلیل ژئوپلیتیکی از آن ارائه می دهد. بر این اساس،نوع تفسیر برای حمله نظامی یک کشور در جهت دفع یک تهدید، به وزن ژئوپلیتیکی آن و جایگاه کشور در نظام ژئوپلیتیک جهانی بستگی دارد. چنانکه، تهاجم نظامی آمریکا به افغانستان و عراق بعد از حملات تروریستی 11 سپتامبر،(که به عقیده بسیاری از حقوق دانان در واقع «جنگ پیشگیرانه» بوده است)(11)، «دفاع پیش دستانه» تلقی شده و در چارچوب دکترین دفاع مشروع تفسیر می شود. اما هنگامی که همین اقدام از سوی کشورهای دیگر، مانند جمهوری اسلامی ایران و در عمق راهبردی اش، در جهت دفع تهدیدات تروریستی داعشی و تکفیری صورت می گیرد، از آن به عنوان اقدامی غیر مشروع و برهم زننده ثبات و امنیت منطقه ای تعبیر می شود.از اینرو به نظر می رسد این مفهوم حقوقی، هنگامی به محل مناقشه تبدیل می شود که مطابق سیاست و سلیقه فردی قدرت های برترجهانی تفسیر به رای شده و ضمن ایجاد بدعت در نظام بین الملل و تضعیف ساختارهای حقوقی، تمامیت ارضی و حاکمیت کشورها را نقض و در نهایت جان انسانها و صلح جهانی را به مخاطره می اندازد.

در طی دو دهه اخیر، همراه با افزایش قدرت جمهوری اسلامی ایران به ویژه در عرصه نظامی و احتمال تغییر در ساختار و مناسبات ژئوپلیتیکی منطقه، ایالات متحده آمریکا به همراه برخی قدرت های نظام سلطه و کشورهای منطقه، جنگ ترکیبی را در دستور کار خود قرار دادند. در این راستا، تشکیل فرقه های انحرافی اعتقادی(با دیدگاههای تکفیری و سلفی) توسط آمریکا و پشتوانه مالی و فکری وهابیت در عربستان که نتیجه آن تشکیل گروههایی چون طالبان، القاعده، داعش، جبهه النصره و ... در منطقه بود، صرفا ً با هدف اختلافافکنی در جهان اسلام به عنوان مولفه اصلی تقویت عمق راهبردی جمهوری اسلامی، صورت پذیرفت تا از این طریق با راه اندازی جنگهای داخلی و منطقه ای تمرکز دنیای اسلام را از مساله فلسطین و نابودی رژیم صهیونیستی به درگیری های داخلی معطوف نماید(12). نمونه بارز این امر درگیری عراق و سوریه با عنصر تکفیری تروریستی داعش در سالیان اخیر است که جمهوری اسلامی را به دخالت در راستای دفاع در عمق راهبردی خود واداشته است.ایجاد گروه تروریستی داعش و حمایت های بسیار زیاد مالی، اطلاعاتی، تسلیحاتی و تبیلغاتی از این گروه موجب اشغال بخش هایی از کشور سوریه و عراق و تشکیل دولت اسلامی عراق و شام شد. درگیری های شدید این گروه تروریستی با دولت های قانونی سوریه و عراق موجب بی ثباتی شدید و فزاینده در این دو کشور شد، به نحوی که روزبروز نیروهای دولتی تضعیف شده و درمقابل بخش هایی دیگری از سرزمین این کشورها توسط داعش اشغال شد. علاوه بر اینکه زیرساخت های شهری و شهروندان دو کشور عراق و سوریه به طور مرتب توسط عملیات های تروریستی و انتحاری مورد حمله قرار می گرفت.

نزدیک شدن نیروهای داعش به مناطق مرزی ایران به ویژه در مناطق کردستان عراق، افزایش تهدید عملیات های تروریستی در ایران،(مانند عملیات تروریستی داعش در مجلس و مرقد حضرت امام)؛ از یکسو و درخواست کمک دو دولت قانونی سوریه و عراق از جمهوری اسلامی ایران، موجب مداخله ایران و مقابله با تهدید داعش به عنوان«دفاع پیش دستانه» شد. بدین ترتیب، با تدبیر و محوریت نیروهای تحت امر سردار شهید سلیمانی، ایران به مقابله با تهدید بزرگ داعش پرداخت و توانست با کمک نیروهای نظامی و بسیج مردمی دو کشور عراق و سوریه، این فتنه بزرگ منطقه ای را دفع نماید. شکست داعش نه تنها مناطق وسیعی از کشور عراق و سوریه را از اشغال این گروه آزاد کرد، بلکه سطح قابل قبولی از امنیت و ثبات را به دو کشور عراق و سوریه برگرداند. بدون تردید،راهبرد «دفاع پیش دستانه» ایران در مقابله با داعش و بازگشت امنیت و ثبات به کشورهای همسایه و متحد ایران، به معنای تضمین امنیت ملی ایران نیز هست.در چنین شرائطی اینگونه اقدامات ایران برای تامین امنیت کشورهای منطقه و خود، از سوی قدرت های نظام سلطه، نامشروع و بر خلاف ثبات و امنیت منطقه ای تفسیر می شود؛حال آنکه تهاجم نظامی آمریکا به افغانستان،عراق و سوریه در چارچوب دکترین دفاع مشروع و به بهانه مقابله با تهدیدات امنیت ملی آمریکا، موجب تلفات بسیار زیاد انسانی و مادی برای این کشورها گردید و ثبات و امنیتی را برای منطقه به ارمغان نیاورد.فرجام سخن آنکه، نگرش انسان دوستانه،فراملی و فراقومی سردار شهید حاج قاسم سلیمانی در مورد ملت های منطقه، باعث شد شخص او و همراهان متعهدش، نهایت تلاش و ایثار را برای جنگ با داعش و بازگشت ثبات و امنیت به کشورهای منطقه داشته باشند و در این مسیر جان شیرین خویش را نیز فدا نمایند.حاج قاسم اگر چه در تقابل با دشمنان و قدرت های سلطه گر اهل محاسبه دقیق و برخورد شدید و مقتدرانه بود، اما نگرش او نسبت به کشورها و ملت های منطقه، فارغ از مناسبات ژئوپلیتیکی و بر پایه مهربانی و عطوفت اسلامی بود.

منابع:

1-عزتی،عزت الله،(1400)،ژئوپلیتیک در قرن بیست و یک، چاپ هشتم،تهران: سمت

2- موسوی زارع، سید جواد، زرقانی، سید هادی،امیرفخریان،مصطفی،(1401)،بررسی توانمندی نظامی کشورها در قدرت نرم،فصلنامه ژئوپلیتیک،سال 18،شماره 1،ص 71-44

3-حافظ نیا، محمد رضا،(1396)،اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک،انتشارات پاپلی

4- سیف زاده،حسین،(1385)؛اصول روابط بین الملل، چاپ پنجم ،تهران، نشر میزان، ص 119

5- بهستانی، مجید،1387،دفاع پیشگیرانه در حقوق بینالملل جدید، فصلنامه پژوهشی گواه، شماره12،ص150-147

6- رسولی ثانی آبادی،الهام،(1396)، دفاع پیشگیرانه، به نقل از سایت راسخون، 24 آبان 1396

7- رفیعی،سید کمال الدین،(1382)؛بررسی حقوقی دکترین دفاع پیشدستانه،فصلنامه سیاست دفاعی،شماره 44،ص 61-78

8- موسوی،سید فضل الله،حاتمی، مهدی؛(1385)؛دفاع مشروع پیش دستانه در حقوق بین الملل،مطالعات حقوق خصوصی،شماره 72،ص 324-303

9− Beinart, Peter, 2017, How America Shed the Taboo Against Preventive War, at: theatlantic.com, Apr 21, 2017

10- Reisman, w,(2001),In Defense of World Public Order, American Journal of International Law

[1] -Preemptive Self- defense

[2]-لازم به ذکر است در متون مختلف از هر دو واژه «جنگ پیش دستانه» و«دفاع پیش دستانه» استفاده شده است.لکن به نظر می رسد به منظور مشروعیت بخشی بیشتر به اینگونه اقدامات نظامی،«دفاع پیش دستانه» بیشتر مطرح است. در واقع، در واژه «دفاع پیش دستانه» اقدام نظامی از آن جهت که جنبه دفاعی دارد تا تهاجمی، از مشروعیت ظاهری بیشتری برخوردار است.